HEBRAISTYKA

Obecnie uważa się hebraistykę uprawianą w Uniwersytecie Warszawskim za specjalność orientalistyczną. Warto wszakże pamiętać o tym, że nauczanie języka hebrajskiego w tej uczelni i związane z tym badania naukowe mają długą i złożoną historię. Zanim narodziła się orientalistyka, studiowano hebrajski jako język Biblii, co doprowadziło do wyodrębnienia się specjalności „filologia biblijna” na wydziałach teologicznych. Po I wojnie światowej hebrajski wykładano na trzech wydziałach UW. Na Wydziale Teologii Katolickiej zajęcia z hebrajskiego i aramejskiego miał ks. prof. Jan Stawarczyk, kierownik seminarium filologii biblijnej; innych języków semickich i starowschodnich uczył ks. prof. Józef Bromski, kierownik seminarium języków semickich. Kiedy powstał Instytut Orientalistyczny, w programie studiów informowano każdego roku o możliwości uczenia się wspomnianych języków u ks. prof. J. Bromskiego. Na Wydziale Teologii Ewangelickiej wykładał hebrajski ks. prof. Jan Szeruda, znakomity tłumacz ksiąg Starego Testamentu. Po likwidacji wydziału w r. 1954 nauczał w Akademii Teologii Chrześcijańskiej. Badał m.in. rękopisy odkryte w Kumran nad Morzem Martwym; zmarł w r. 1963. W Studium Teologii Prawosławnej hebrajskiego uczył doc. Sergiusz Kisiel-Kisielewski. Pisząc o hebraistach tego okresu nie można pominąć prof. Majera Bałabana z Wydziału Humanistycznego UW, wybitnego znawcy dziejów i kultury Żydów.¹

W Instytucie Orientalistycznym UW nauczanie hebrajskiego zaczęło się dopiero po II wojnie światowej, od r. 1950, w Katedrze Semitystyki, kierowanej przez prof. Stefana Strelcyna. Od r. 1959 działało w tej katedrze seminarium hebraistyczne. Później nazwy jednostek i sekcji zmieniały się kilkakrotnie. W r. 1968 Katedra Semitystyki została przemianowana na Zakład Semitystyki, w 1969 - na Zakład Semitystyki i Afrykanistyki, po wyjeździe prof. Strelcyna za granicę kierowany przez Witolda Tylocha. Od r. 1975 sekcja hebraistyki należała do nowo utworzonego Zakładu Bliskiego Wschodu i Afryki. W r. 1977 zakład ten rozpadł się na dwie jednostki i powstał Zakład Bliskiego Wschodu i Maghrebu. Po jego rozpadzie w r. 1979 sekcja hebraistyki znalazła się w Zakładzie Starożytnego Wschodu i Hebraistyki; którego kierownikiem był aż do śmierci w 1990 roku prof. W. Tyloch

Powojenna historia hebraistyki w Uniwersytecie Warszawskim wiąże się więc z nazwiskami semitystów, dla których hebrajski stanowił jeden z kierunków zainteresowań. Stefan Strelcyn był przede wszystkim etiopistą i w tej dziedzinie publikował najwięcej. Już jednak jego publikacje dotyczące felaszy zbliżają go do filologii hebrajskiej, a z pewnością cenny dla tej dziedziny jest jego artykuł Les manuscrits hébreux dans les collections polonaises.²

W Katedrze Semitystyki przedmiotem wykładów był hebrajski biblijny. Wspomniano już, że od r. 1959 działało seminarium hebraistyczne; z wykładami historii Izraela i literatury hebrajskiej. Również taki fenomen, jak współczesny hebrajski, stał się z czasem przedmiotem zainteresowania. Stefan Strelcyn wydał wspólnie z F. Kupferem książkę Mickiewicz w przekładach hebrajskich (Wrocław 1959). W 1969 roku prof. Strelcyn opuścił Polskę. Najpierw pracował w School of Oriental and African Studies w Londynie, później zaś został profesorem w University of Manchester; uhonorowano go też członkostwem Akademii Brytyjskiej.

Współczesnym hebrajskim zajmował się również Władysław Tubielewicz, pierwszy wykładowca tego języka w Instytucie Orientalistycznym (pracował w nim do 1962 roku, a następnie w latach 1990-1995). On też jest autorem artykułu Vom Einfluss europäischer Sprachen auf die Gestaltung des modernen Hebräisch, jednej z pierwszych w powojennej Polsce publikacji naukowej na temat współczesnego języka hebrajskiego.³

Dydaktykę i badania naukowe w dziedzinie hebraistyki rozwinął Witold Tyloch. W programie studiów jego autorstwa znalazły się zajęcia z języka hebrajskiego i wykłady propedeutyczne z historii literatury hebrajskiej, historii Żydów i starożytnego Izraela oraz dziejów judaizmu z zarysem jego doktryny i liturgii. Uczenie się języka hebrajskiego polegało na opanowaniu hebrajskiego biblijnego i tekstu biblijnego, zgodnie z założeniem, że struktura gramatyczna języka hebrajskiego powinna być prezentowana na podstawie starożytnego standardu literackiego, czyli właśnie hebrajskiego biblijnego.

Głównymi kierunkami badań prof. Tylocha były historia, literaturoznawstwo i religioznawstwo. Zajmował się zwłaszcza dziedziną najbardziej dynamiczną w obrębie hebraistyki ubiegłego wieku, mianowicie kumranistyką. Teksty odkryte w Kumran stanowiły podstawę jego rozprawy habilitacyjnej Aspekty społeczne gminy z Qumran w świetle rękopisów znad Morza Martwego i tekstów autorów starożytnych (Warszawa 1968). Tematykę kumranistyczną kontynuował w pracy [z 1963 roku] Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym.⁴ Interesował się również innym wielkim odkryciem z zakresu semitystyki, mianowicie tekstami ugaryckimi odnalezionymi w syryjskim Ugarit (Ras Szamra). Wyniki studiów w tej dziedzinie opublikował w rozprawie porównawczej Odkrycia w Ugarit a Stary Testament (Warszawa 1980). Swego rodzaju podsumowaniem zainteresowań biblistycznych W. Tylocha była książka Dzieje ksiąg Starego Testamentu. Szkice z krytyki biblijnej (Warszawa 1981). Trzeba wspomnieć także o jego publikacjach z zakresu religioznawstwa, zwłaszcza o pracy Judaizm, poświęconej historii tej religii, a także, chociaż w mniejszym stopniu, jej doktrynie religijnej, która ukazała się w 1987 roku w ramach serii „Religie świata”. Ponadto Witold Tyloch realizował plan wydania przekładu polskiego Miszny, jednego z najważniejszych tekstów judaizmu. Prace związane z tym tematem były przedmiotem seminarium magisterskiego.

Zainteresowania naukowe prof. Tylocha obejmowały również językoznawstwo. Prowadzony przez niego przez wiele lat wykład przyniósł monografię Gramatyka języka hebrajskiego (Warszawa 1980). Do dziedziny tej należy również artykuł The evidence of the proto-lexicon for the cultural backgound of the Semitic people.⁵ W latach 1972-1977 po ukończeniu studiów w Zakładzie Semitystyki i Afrykanistyki pracował jako asystent Witold Witakowski. Wykładał on kilka przedmiotów, także hebrajski. Później został profesorem w Uppsala Universitet. Opublikował wiele cennych prac z zakresu syrologii i etiopistyki, ale i hebraistyki.⁶

W 1973 roku pracę w Zakładzie Semitystyki i Afrykanistyki podjęła Ewa Świderska. Specjalizowała się we współczesnym języku hebrajskim; zajmowała się zarówno współczesną literaturą hebrajską (np. Sz. J. Agnonem, izraelskim noblistą w dziedzinie literatury), jak i wpływami słowiańskimi we współczesnym języku hebrajskim.⁷ Ten drugi kierunek badań nawiązywał do tradycji reprezentowanej przez prace Moszego Altbauera i Władysława Tubielewicza (por. przypis 3). Studia hebraistyczne w UW ukończył także Piotr Muchowski, znawca problematyki kumranologicznej, twórca i kierownik Zakładu Hebraistyki, Arameistyki i Karaimoznawstwa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Po śmierci prof. Tylocha w r. 1990 Zakład Wschodu Starożytnego, Egiptologii i Hebraistyki rozpadł się na mniejsze jednostki, i tak powstał Zakład Hebraistyki. Początkowo funkcję jego kuratora pełnił prof. Bohdan Składanek, wówczas dyrektor Instytutu Orientalistycznego. W 1993 roku Roman Marcinkowski uzyskał doktorat i objął stanowisko kierownika zakładu. Tę funkcję pełnił do 2001 roku. Od 2001 do 2008 roku funkcję kierownika pełnił dr Maciej Tomal, a od 2009 roku do chwili obecnej tę funkcję pełni dr hab. Shoshana Ronen.

Od r. 2001 w Zakładzie Hebraistyki działają seminaria specjalistyczne w zakresie historii starożytnej, Miszny, literatury współczesnej, myśli żydowski i językoznawstwa. Warto podkreślić, że językiem części zajęć jest hebrajski. Blok historyczny został rozszerzony dzięki bardzo dobrej współpracy z Instytutem Historycznym UW, zwłaszcza z Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im Mordechaja Anielewicza. Wykładowcy tego Instytutu dr Anna Michałowska, dr Łukasz Niesiołowski-Spanó i dr Krystyna Stebnicka prowadzą zajęcia na Hebraistyce.

Obecnie podstawą wykładu gramatyki języka hebrajskiego jest współczesny (izraelski) język hebrajski, zmieniło się więc założenie, które dotąd stanowiło punkt wyjścia w nauczaniu gramatyki języka hebrajskiego. Hebrajski izraelski jest językiem żywym, urzędowym językiem współczesnego Izraela. Powstaje w nim bogata literatura, zachodzą niezwykle ciekawe procesy, hebrajski bowiem niejako nadrabia zaległości z okresu, kiedy w użyciu była przeważnie jego odmiana literacka, jest więc fascynującym przedmiotem badań językoznawczych i literaturoznawczych. Podobnie jak na innych kierunkach orientalistycznych, studenci poznają najpierw język w formie używanej obecnie, a potem jego wcześniejsze fazy rozwojowe.

W r. 2006 Zakład Hebraistyki rozpoczyna realizację nowego programu dwustopniowych studiów hebraistycznych. Najważniejsze miejsce zajmuje w nim tradycyjnie nauka języka hebrajskiego. Obok tego wykładane są takie przedmioty, jak: historia Izraela i historia Żydów, historia literatury hebrajskiej, wiedza o judaizmie, problemy społeczno polityczne regionu, a także epigrafika hebrajska. Na drugim etapie studiów studenci będą mieli możliwość uczestniczenia w zaawansowanych seminariach i wykładach monograficznych w ramach takich dziedzin jak literaturoznawstwo, filozofia, religioznawstwo i językoznawstwo. Także z nowym programem studiów hebraistyka warszawska pozostaje jedynym w kraju ośrodkiem, w którym obok klasycznej literatury hebrajskiej wykłada się także literaturę izraelską i prowadzi seminaria z tego przedmiotu.

Pracownicy i doktoranci hebraistyki utrzymują kontakty międzynarodowe. Ci wśród nich, którzy uczą hebrajskiego, uczestniczą corocznie w warsztatach językowych organizowanych przez International Center for University Teaching of Jewish Civilisation w Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Przedstawicieli zakładu goszczą też europejskie ośrodki studiów żydowskich: Oxford Center for Hebrew and Jewish Studies i The European Institute for Jewish Studies Paideia w Sztokholmie. Ponadto pracownicy hebraistyki korzystają ze stypendiów oferowanych przez prestiżowe organizacje, uniwersytety i fundacje, jak Andrew W. Mellon Foundation, Lady Davis Fellowship Trust, Joseph Conrad Scholarship i inne.

Studenci i doktoranci hebraistyki wyjeżdżają na roczne lub kilkumiesięczne pobyty i studia w Izraelu w ramach stypendiów rządu izraelskiego, a także stypendium im. Ignaza Bubisa. Programy badań naukowych doktorantów były ponadto wielokrotnie wspierane przez Hanadiv Charitable Foundation, Academic Jewish Studies in Europe Grant Programme.

Hebraistyka w ciągu ostatnich lat gościła znawców współczesnej literatury hebrajskiej, między innymi Davida Weinfelda z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie i profesora Avnera Holtzmana z Uniwersytetu w Tel Awiwie. Również przybywali tu na zaproszenie badacze historii starożytnego Izraela i Biblii: profesor J. W. Rogersona z Uniwersytetu w Sheffield, Israela Eph’ala z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie i Adama Zertala z Uniwersytetu w Hajfie oraz z Université de Paris VIII profesora Gideona Koutsa.